تاریخچه کتابداری

تاریخچه کتابداری

در قرن نوزدهم كه دوران رشد كتابداري و نظريه هاي آن در ايالات متحده و انگلستان بود. قاجاريان بر ايران (1193- 1344ق.) حكومت مي كردند. كه نه انديشه توسعه ملي دارند و نه در فكر آنند كه در رقابت هاي بين المللي براي توسعه و نوآوري شركت كنند. آنها حتي در مقابل انديشه هاي نو كه در اقدامات كساني مانند قائم مقام فراهاني و اميركبير تجلي مي يافت ايستادگي مي كردند. بدين ترتيب در ايران قرن نوزدهم و نيمه قرن بيستم، نوانديشي سياسي كه مقدمه و زيربناي توسعه اجتماعي و فرهنگي بود متوقف شد. لذا نمي توان انتظار داشت در چنين شرايطي كتابخانه هاي ايران فراتر از كتابخانه سلطنتي كاخ گلستان رود و استفاده كنندگاني به جز شاه و دربار قاجار داشته باشد. در همين دوران كتابخانه هاي عمومي در ايالات متحده رشد مي يابند و شرايط اجتماعي و فرهنگي مناسب ظهور كتابداري حرفه اي و تاسيس دانشكده هاي كتابداري مي شود.

دوران پهلوي ايران

دوران حكومت پهلوي اول (1304- 1320ش.) از طريق زور و فشار، براي توسعه زير ساخت هاي فني، اقتصادي و فرهنگي مانند كارخانه‌ي نساجي، راه آهن سراسري، بانك ملي دگرگوني در جامعه نيمه فئودالي مواجه است. همراه با اين تحولات، نظام آموزشي كشور به ويژه آموزش ابتدايي نيز متحول شد. وزارت فرهنگ براي ايجاد و تداوم نظام مذكور تاسيس شد. تاسيس وزارتخانه فرهنگ شرايط بنيان نهادن كتابخانه ملي را به وجود آورد؛ بدون اينكه جامعه كتابداري ايران هنوز با ايده هاي كتابداري نوين آشنا شده باشد.(4 :27) نخستين دوره آموزشي كتابداري در سال 1318 در دانشسراي عالي كه بعدها به دانشگاه تربيت معلم تغيير نام داد برگزار شد. در ميان مدرسان اين دوره ، كه تركيبي از استادان دانشكده تهران و كتابشناسان آگاه به نسخه هاي خطي بود. محسن صبا كه كتابداري نوين را در فرانسه آموخته و در سال 1315 به ايران بازگشته بود. هر چند اين دوره آموزشي با نفوذي كه كتابداران سنتي در ايران داشتند، برنامه آموزشي محدودي داشت و موفق به آموزش جنبه هاي مختلف علوم كتابداري نگرديد. ولي فرصتي بود كه صبا شركت كنندگان دراين دوره را با نظريه هاي كتابداري نوين كه در فرانسه آموخته بود آشنا نمايد(3: ص.26-28).. اولين كتاب فارسي در زمينه كتاب و كتابداري را دكتر محسن صبا با عنوان اصول فن كتابداري و تنظيم عمومي و خصوصي در سال 1332 تاليف و در دانشگاه تهران منتشر شد. در همين دهه (يعني در دهه سي شمسي) تنها در سال 1333 ايرج افشار جزوه اي با نام (كتابشناسي ايران) تهيه و تنظيم كرد كه به پيوست فرهنگ ايران زمين منتشر شد.در دهه چهل شمسي شاهد رشد و توليد منابع كتابداري در ايران شديم(8). با ايجاد مركز خدمات كتابداري در سال 1347 و نياز به منابع فارسي براي انجام دادن روند فهرست نويسي و رده بندي براي كتابهاي فارسي و عربي از منابع مورد نياز تهيه و تدوين شد و در اين دهه اولين نشريات كتابداري ايران منتشر كرد

دوران پس از انقلاب اسلامي

پس از انقلاب اسلامي، دولت موقت، مردم ايران را، به ويژه كاركنان بخش عمومي و خصوصي را براي سازندگي فراخواند. دانشگاهها نيز شامل اين فراخوان شدند و درهاي دانشگاه براي ادامه فعاليتهاي آموزشي و پژوهشي گشوده شد و گروههاي كتابداري در تهران و شهرستان ها به ويژه آنهايي كه در سطح فوق ليسانس فعاليت مي كردند و از كمك استادان خارجي بهره مي بردند. با مشكل كمبود و حتي نبود استاد مواجه شدند. از همه دشوارتر وضعيت گروه كتابداري دانشگاه اهواز بود كه با رفتن دو نفر عضو هيئت علمي امريكايي كه اعضاي يك خانواده بودند، با تعطيلي موقت مواجه گرديد. بعد از اين گروه، گروه هاي كتابداري دانشگاههاي شيراز، الزهرا و علوم پزشكي ايران با دشواري زيادي از نظر ارائه كار مواجه شدند. گروه هاي مذكور مجبور بودند با حداقل عضو هيئت علمي، و بهره گيري از مدرساني كه بيشتر آنها در استخدام سازمان هاي حرفه ايي كتابداري و كتابخانه ها بودند به كار خود ادامه دهند. در دهه شصت با ادغام مركز خدمات كتابداري در كتابخانه ملي ابزارهاي اصلي فهرست نويسي و كتابشناسي ملي با اصول علمي منظم تري تهيه و تدوين شد. در اين سالها سازمان مطالعه و تدوين كتب علوم انساني( سمت) كه مسئول تهيه و تدوين كتابهاي علوم انساني دانشگاهها است با ايجاد كميته كتابداري، نسبت به تهيه و تدوين كتابهاي فارسي كتابداري اقدام كرد كه اولين ثمره آن در سال 1374 منتشر شد. (3: ص.30) در سال 1365 علي رغم اينكه هنوز تعداد زيادي از كتابخانه ها به ويژه كتابخانه هاي دانشگاهي و اختصاصي، نظام كتابخانه هاي خود را نظام هاي دستي به رايانه اي تغيير نداده بودند و همچنين امكانات رايانه اي شدن به طور مطلوب در اختيار بسياري از كتابخانه ها نبود، كميته برنامه ريزي ضرورت توجه به موج جديد را كه فناوري هاي نوين اطلاعاتي موجب شده بود احساس نمود. همچنين درباره تغيير وضعيت كتابخانه ها و تنوع آنها انديشيده شده بود(3: ص.26-28). بر مبناي چنين پيش فرض هايي، كميته برنامه ريزي كتابداري برنامه دوره كارشناسي ارشد را در چهار گرايش كتابخانه هاي عمومي، دانشگاهي، آموزشگاهي و اطلاع رساني كه در واقع همان كتابخانه هاي اختصاصي باشد تدوين نمود.

كتابداري نوين

اكنون، كتابخانه ها مي توانند بخشي از اطلاعات مورد نياز مراجعان خود را مستقيماً از شبكه هاي موجود، به ويژه اينترنت، به صورت رايگان بدست آورند، گر چه روز به روز ميزان دسترسي كتابداران به اطلاعات بيشتر خواهد شد، اما ميزا ن كنترل آنها بر آثار كتابشناختي كاسته خواهد شد، زيرا هر شخصي يا سازمان (با هر هدفي كه دارد) به راحتي و بدون هيچ حد و مرزي، مي تواند اطلاعات توليد شده توسط خود يا اطلاعات ديگر را براي دسترسي ديگران وارد شبكه ها كند.(1 :29و54) با ورود رايانه به عرصه كتابخانه ها تحولات مثبتي در شيوه هاي ذخيره و سازماندهي منابع اطلاعاتي به وجود آمده به صورتي كه برخي از امور دستي از فهرست كارهاي كتابخانه ها حذف شد. كتابداران نيز ناچار شدند. مهارتهاي لازم براي استفاده از رايانه ها را فرا گيرند. ورود طرح فهرستنويسي ماشين خوان (مارك MARC)و گسترش بنگاههاي كتابشناختي تحول بزرگي در كار فهرست نويسي و تبادل داده هاي كتابشناختي به وجود اورد. در ايران نيز چنين تحولي اغاز شده و به تدريج كتابخانه هاي دانشگاهي و تخصصي وارد مرحله عملي استفاده از برنامه هاي رايانه اي شده اند، در عين حال، كتابداران عموماً مشكلات زيادي در پياده سازي نظامهاي رايانه اي و استفاده موثر از آنها دارند. تعداد كتابها و مقالات تاليفي و يا ترجمه شده در اين زمينه ها و در نتيجه اطلاعات مدرسان كافي نيست به همين دليل كتابداران و مدرسان كتابداري نقش موثري در طراحي و توسعه نرم افزارهاي داخلي نداشته اند. از سال 1377، گروه كتابداري دانشگاه فردوسي اقدام به افزودن درس خاصي در زمينه نظامهاي رايانه اي كتابداري كرده است. و دانشجويان عملاً با چند نرم افزار داخلي و خارجي كار مي كنند. و به تجزيه و تحليل ساختار آن مي پردازند(6 :51)

تاثير فناوري جديد

رابطه انسان و محيط در عصر فناوري رايانه و شبكه ها بسيار گسترده تر، متنوعتر، سريعتر، در عين حال پيچيده تر شده است. اين كيفيت در كتابخانه ها و مراكز اطلاع رساني كه فن آوري را براي خدمات بهتر به كار گرفته، نيز صادق است. امروزه ديوارهاي كتابخانه ها و مراكز اطلاع رساني برداشته شده، مرزهاي اطلاعاتي آنها از ميان رفته و يا در حال كم رنگ شدن است، محيط اطلاعاتي به مدد فن آوري نوين گسترش يافته و دسترسي انسان به اطلاعات در هر جا كه باشد به راحتي امكان پذير شده است، فن آوري نوين سازماندهي، ذخيره، بازيابي اطلاعات و حتي مفهوم اطلاع رساني را متحول ساخته است. امروزه بخش مهمي از منابع اطلاعاتي به ويژه منابع مرجع، مانند: دايره المعارف، انواع واژه نامه ها، اطلسهاي جغرافيايي و جز آن و پايگاههاي اطلاعاتي، مانند چكيده نامه كتابداري و اطلاع رساني Lisa به شكل الكترونيكي و ...منتشر مي شوند. فهرستهاي انتشارات مواد الكترونيكي جاي خود را در بخش سفارشات باز كرده، آگهيهاي تبليغاتي مربوط به همين مواد به وفور در مجلات به چشم مي خورد. اضافه شدن غرفه هاي جديدي بنام مواد و خدمات اطلاع رساني به نمايشگاه بين المللي كتاب تهران بيانگر وجود چنين تحولاتي است. منابع الكترونيكي، كه به صورت ديسكت، لوح فشرده و مواد چندرسانه اي و مانند آنها هر روز به بازار ارايه مي شود، هم به لحاظ حجم، فضا و تجهيزات مورد نياز، امر بازنگري در سياستهاي مجموعه سازي كتابخانه ها را ضروري ساخته است. وجود مجله هاي الكترونيكي (كه فهرست آنها در كتاب اولريخ Ulrich آمده است) و يا پايگاههاي كه متن كامل مقاله ها را به صورت الكترونيكي در بردارند.(مثل پايگاههاي موجود در Dialog) همچنين وجود شبكه هاي اطلاع رساني الكترونيكي پيوسته تحولات زيادي را در امر فراهم آوري مواد موجب شده است. كتابخانه ها و مراكز اطلاع رساني اكنون با استفاده از انواع شبكه هاي محلي، ملي و جهاني (مثل اينترنت) قادرند اطلاع مورد نياز مراجعان خود را فراهم آورند و از سفارش و خريد بسياري از منابع بي نياز گردند، امري كه تا چند سال پيش ميسر نبود.

فن آوري در كتابخانه ها در آينده

پديده هاي الكترونيكي زندگي بشر را به طور كلي دگرگون كرده و رؤياي ادارات بدون كاغذ را به واقعيت نزديك كرده است. در چنين محيطي همه چيز در حال دگرگوني است؛ ابزارها؛ روش ها، شكل ها، وظايف و كاركردها، ديري نخواهد پاييد كه شركت هاي مجازي در همه جا ظهور خواهند كرد. و افراد از طريق پايگاههاي وب در فعاليتهاي اجتماعي، اقتصادي، سياسي و فرهنگي شركت خواهند داشت. امروزه زماني صحبت از"تجارت الكترونيكي" مشتريان الكترونيكي و بالاخره "دولت الكترونيكي"(E - Government) مي شود كه رابطه شهروندان و دولت از طريق خطوط پيوسته انجام مي گيرد(5 :105) پيشرفتهاي دنياي كنوني كتابخانه ها را نيز دگرگون كرده و براي آنها، دنياي وسيعي از اطلاعات را در يك مكان كوچك و حتي بدون ديوار فراهم آورده است. "كتابخانه هاي رقمي" يا "كتابخانه هاي الكترونيكي" شكلي از كتابخانه هاي آينده خواهند بود كه مواد اطلاعاتي آن ها را الواح هاي ليزري و شبكه هاي اطلاعاتي تشكيل مي دهد(7 :105) با گسترش شبكه هاي رايانه اي و مواد چندرسانه اي كه مي تواند تركيبي از متن، تصوير، صدا و احتمالاً حس بويايي باشد، آموزش بعد تازه اي خواهد يافت و ما شاهد مدارس و دانشگاههاي مجازي خواهيم بود. به نظر الوين تافلر با ظهور "مرجع سوم"[1] ايالات متحده با تجربه اي كه از چنين برنامه اي دارد. براي استفاده از كتابخانه و كتابدار در آموزش، برنامه هاي تازه اي را پيش بيني كرده است(2 :107) وجود شبكه ها و پايگاههاي بزرگ اطلاعاتي، افراد را از مراجعه به كتابخانه بي نياز نخواهد كرد چرا كه اطلاعات موجود در شبكه ها چنان وسيع و متنوع است كه افراد كارآزموده نيز در استفاده از آن ناتوان هستند. با وجود ابزارهاي پيشرفته ي جست و جودر اينترنت ،به ادعاي يكي ازنشريات 90درصد اطلاعات موجود در اينترنت ازدسترس جست جو گران دور مي ماند و از سوي ديگر از آنجايي كه آموزش، يك سرمايه گذاري ديربازده است، و هزينه هاي جست و جو و خريد اطلاعات در اين گونه شبكه ها بسيار بالاست و دانش آموزان و دانشجويان و حتي استادان دانشگاه نمي توانند چنين، هزينه هايي را بپردازند، به همين دليل كتابخانه ها مي تواند با گزينش مواد آموزشي و تفكيك آنها از ساير اطلاعات در كم كردن هزينه و اتلاف وقت دانشجويان و دانش آموزان صرفه جويي كنند. در مجموع كتابخا نه هاي آينده بايد محل تلاقي نيازهاي استفاده كنندگان و انبوه اطلاعات پايگاهها باشند و كتابداران خود را براي رويارويي با دنياي عظيمي از اطلاعات و طيف وسيعي از نيازها و خواسته ها آماده كنند و با به خدمت گرفتن ابزارهاي مناسب و بهبود سازو كارهاي اطلاع يابي و اطلاع رساني خود به رشد جوامع انساني كمك كنند.

پانوشت: [1] -الوين تافلر دانشمند امريكايي معتقد است جهان تا حال دو تمدن بزرگ را تجربه كرده است؛ تمدن كشاورزي، تمدن صنعتي، جهان در چند سال آينده وارد تمدن ديگري خواهد شد كه آن را موج سوم، جامعه فراصنعت يا جامعه طلاعاتي مي نامند.

منابع ماخذ

1. آزاد، اسداله كتابخانه ها وكتابداران در عصر الكترونيك.-مشهد:آستان قدس رضوي،معاونت فرهنگي،1366. كتابداري و اطلاع رساني. فصلنامه كتابخانه مركزي و مركز اسناد آستان قدس رضوي. ص.29 و 52.

2. رادر، هانلورب ( 1379) "همكاري كتابدار در ساختن برنامه آموزش براي دوران شكوفايي. يك تجربه در ايالات متحده" ترجمه فريده رفيعي مقدم. پيام كتابخانه، س.دهم.1 بهار 1379 فصلنامه كتاب دوره سيزدهم شماره سوم پائيز1381، ص. 107

3. زهير، حياتي(1383). مسائل آموزشي كتابداري و اطلاع رساني در دانشگاه ها.كتابداري و اطلاع رساني. فصلنامه كتاب 57 بهار 1383، ص.26-28

4. علوي، بلال(1381) (فصلنامه كتاب دوره سيزدهم، شماره سوم پائيز 1381). ابراهيمي، صفر، بختياري، محمد "دولت الكترونيك پديده اي نوين در قلمرو دانش و فن". ايران 20بهمن.1379.